هراس هاشمی رفسنجانی از تکرار اعدام شیخ فضل الله

مرداد ۱۶، ۱۳۹۰



محاکمه حسنی مبارک در برابر دیدگان ناباور حاکمان ستمگر منطقه آغاز شد. پخش تصاویر  این محاکمه تحقیرآمیز در رسانه های مختلف، قطعا خوشایند حکومت های مستبد منطقه نیست و هراس و نگرانی عمیقی را در دل حاکمان منطقه ایجاد کرده است.  چندان بی ارتباط نمی تواند باشد که درست یک روز پس از محاکمه حسنی مبارک و شادی و پایکوبی مردم، هاشمی رفسنجانی در یادداشتی به مناسبت سالگرد مشروطه پیامی تامل برانگیز و هشدارآمیز به جامعه روحانیون  حاکم بر ایران  ارسال کرده است.

هاشمی در این پیام با نگرانی از گسترش روحیه روحانیت ستیزی  و دین گریزی در بین مردم و تعمیق فاصله بین مردم  و روحانیون در سطح جامعه، گفته است که : "مشروطه آموزه‌های فراوانی برای احتمال تکرار دارد؛ رگه‌های آن را امروزه در برنامه پیچیده روحانیت ستیزی و مردم فریبی می بینیم؛ برنامه‌ای که حتی متصلبین اصول‌گرا را به اعتراف و هشدار واداشته که مبادا مشروطه تکرار شود."  

با در نظر گرفتن احتمال اعدام حسنی مبارک، چه چیزی هاشمی را نگران کرده است؟ آیا او با در نظر گرفتن واقعیات جامعه ایران و پتانسیل نارضایتی عمیق مردم، از هم اکنون بار دیگر شیخ فضل الله را بر بالای طناب دار دیده است  و در مقام توصیه او را انذار می دهد تا جلوی تکرار آن واقعه را بگیرد؟ آیا هاشمی هم به عمق  نفرت هایی که در جامعه در حال گسترش است پی برده است؟ 


آیت الله خمینی نیز پیش از این در نقد مشروطه خواهان گفته بود که : " )کار را( به آنجا رساندند که مثل مرحوم حاج شيخ فضل الله نوري در ايران براي خاطر اينكه مي گفت بايد مشروطه مشروعه باشد و آن مشروطه اي كه از غرب و شرق به ما برسد قبول نداريم،  در همين تهران به دار زدند و مردم هم پاي او رقصيدند يا كف زدند . "  [1]

تکرار این سخنان از زبان هاشمی آن هم نه در نقد مشروطه بلکه در هشدار به روحانیون و آن هم در روزهای پس از محاکمه حسنی مبارک، می تواند نشانگر این موضوع باشد که هاشمی با تحلیلی واقعگرایانه از جامعه، به روحانیونی که در مقابل سیر تحولخواهی مردم قرار گرفته اند هشدار می دهد که  مراقب باشید که در بلندای  موج  تکرار مشروطه غرق نشوید. اما اینکه هاشمی خود در کجای این داستان قرار دارد، وقتی نمایان می شود که از این موج، به عنوان  "نقشه های  شوم  عصر مشروطه"  یاد می کند و توصیه به همراهی با این موج نمی کند بلکه بصورت تلویحی توصیه به اندیشیدن تدبیری برای عدم تکرار مشروطه می کند و نگرانی اش  را از شکست دوباره مشروطه مشروعه  بدست دمکراسی خواهان واقعی ابراز می دارد.

در واقع آنچه خاطره ای ناخوشایند از مشروطه برای روحانیون شکل داده است تصویر اعدام شیخ فضل الله نوری  است. شیخ فضل الله نوری همان کسی بود که در مقام توجیه شرعی حکومت  محمدعلی شاه بود و جریان مشروطه را جریان "فتنه" می خواند و  در مقابل علوم جدید و تحولات جامعه ایستاده بود و اصرار به مهار کردن دمکراسی خواهان در قالب قوانین شرع داشت   و به دنبال  قرار دادن شورایی از مجتهدین برای مراقبت و کنترل مجلس بود. شیخ فضل الله نوری نهایت تلاشش را برای عقیم گذاشتن تلاش مشروطه خواهان و تحمیل قوانین مشروعه به جای قوانین مطلوب مشروطه به کار بست  و نگران از قدرت مشروطه خواهان با دستگاه استبداد همراه شد. وقتی به تحریک دربار، جمعی از اراذل و اوباش و قاطرچی ها و شترداران دولتی در میدان توپخانه جمع شدند و معرکه گرفتند که ما مشروطه نمی خواهیم، شیخ فضل الله و جمعی دیگر از روحانیون هم به آنها پیوستند و در میدان چادر زدند و  تا توانستند چوب لای چرخ مشروطه خواهان گذاشتند و آخرالامر، چرخ مشروطه را به کلی از حرکت ایستاندند و مجلس مشروطه را به توپ بستند. اما کوتاه مدتی پس از معرکه میدان توپخانه و پس از به توپ بسته شدن مجلس، ورق برگشت و تهران به دست مشروطه خواهان فتح شد و شیخ فضل الله  نیز به جرم همراهی در قتل شهروندان و توطئه بر علیه مشروطیت، دستگیر و سپس اعدام شد. به نقل از ناظم الاسلام کرمانی آمده است " در حالتی که صنیع حضرت را به دار کشیدند شیخ را از میدان توپخانه مرور دادند. این میدان توپخانه همان محلی است که در ذی‌القعده، شیخ و اتباعش با کمال احتشام و جلال ظاهری منزل کرده، گاه بر منبر بالا رفته، گاه بر توپ سوار می‌شد و میرزا عنایت بیچاره را حکم کرد پاره پاره کردند. فرقی که امسال با پارسال دارد این است که آنوقت صنیع حضرت به حکم شیخ فضل‌الله بی‌تقصیران را می‌کشت، امسال صنیع حضرت را با استنطاق مجازات(دار) زدند. "  [2] و میرزا عنایت همان جوان  خوش پوشی بود که از میدان توپخانه  گذر می کرد که  ناگاه معرکه گیران مستقر در میدان او را به ظن مشروطه طلبی گرفتند و صنیع حضرت و جمعی دیگر، او را زیر مشت و لگد کشتند و با قلم تراش چشمش را از حدقه در آوردند و فریاد زدند که چشم "فتنه" مشروطه را کور کردند و تنها شیرزنی که در آن میانه به دفاع از میرزا عنایت برخاسته بود را با قمه و قداره تکه تکه کردند تا عمق نفرت خود را نمایان سازند.

 حالا پس از بیش از صد سال دوباره دستگاه روحانیت  در  همان جایگاهی قرار گرفته که صد سال پیش شیخ فضل الله نوری ایستاده بود. جامعه ایران هم در آستانه همان تحولاتی است که ممکن است به قیامی مشابه قیام مشروطه در صد سال پیش  منجر شود. پیداست که در چنین شرایطی هاشمی رفسنجانی حق دارد که نگران باشد. هاشمی کیفرخواست شیخ فضل الله را به خاطر می آورد و نگران از طرح کیفرخواست به مراتب سنگینتری است که دوباره در انتظار شیخ فضل الله است. در کیفرخواست قبلی آمده بود:  "به چه دلیل اشرار را اغوا می­کردید که مشروطه­طلبان را از قتل و ضرب و هر اذیت معاف ندارند؟ .... در واقعه میدان توپخانه نمی‌دانم وجه مأخوذی به چه کثرت بود که به آن شدت اقدامات وحشیانه و متجاهرانه نمودید؟..... خود را رئیس اسلام نامیده با مهتر و قاطرچی و ساربان [منظور مهترهای دربار محمدعلی‌شاه است] و کلاه‌نمدی‌های محلات و اشرار همدست شده چادر در میدان زده در حضور مبارک شما آن اشرار مستانه فریاد ما چای و پلو خواهیم مشروطه نمی­خواهیم بلند کرده و همه قسم رذالت و فحاشی کردند چند نفر بی‌گناه را کشتند و به اشاره و سکوت شما از درخت آویخته و چشم مقتولین را با خنجر در حضور عالی در آوردند.... در بیرون رفتن محمدعلیشاه از شهر به باغشاه و ترتیب مقدمات تخریب مجلس شورا و محل امید ملت ایران، سر سلسله شاپشال و امیربهادر و مفاخرالملک و صنیع حضرت و مجلل و مجدالدوله و حاجی‌محمد اسماعیل مغازه [نزدیکان و طرفداران محمدعلی‌شاه] و امثال ایشان، شما بودید.... آیا در حبس و زجر سادات و محترمین و به حلق آویختن مظلومان و حبس و زنجیر مردم بی‌تقصیر و کشتن آن جمع کثیر محمدعلی‌میرزا را مصاب می‌دانستید یا مخطی [خطاکار] می‌دانستید چرا نهی نکردید. بلکه با کمال خرسندی به تبریک رفته و اظهار شادمانی کردید و تائید شدت‌هایی که کردند نمودید؟ آیا بقدر سعی، در (جلوگیری از) کشتن ملک‌المتکلمین و میرزاجهانگیرخان و قاضی قزوینی اقدامی کردید؟....البته به نقشه تو و شرکای تو بود که محمدعلی‌میرزا اقدام به جنگ اخیر با ملت کرد و تو بزرگوار دویست تفنگ گرفته بدست اشرار سپرده و دور خانه خودت جمع و سنگر نمودی که ملتیان را بکشی .... به چه دلیل اسلحه ملت را به تصرف اشرار داده و آنها را تحریض به قتل ملت کردی؟ "  [3]

و سوالی که پیام هاشمی در ذهنها ایجاد می کند این است که آیا شیخ فضل الله دوباره اعدام  می شود؟ در این صورت متن کیفرخواست جدید چیست؟ و  اگر  دوباره در هیجان انقلابی دیگر، چوبه های دار به پا شوند هاشمی در کجای میدان توپخانه خواهد ایستاد، در میان تشویق کنندگان بر جنازه استبداد پایکوبی می کند یا با مخالفت هایش خود را سپر شیخ فضل الله می کند و یا شاید خود در نقش شیخ فضل الله بر بالای چوبه دار می رود؟ شاید هم تا آن زمان، آنقدر  جایگاه مهمی نداشته باشد که در این میدان نقشی تاثیرگذار بر عهده بگیرد. ولی هر چه هست، هشدارهای امروزش چندان هم دور از واقعیت نیست.

1-      صحيفه نور , جلد 18 , ص 135
2-      کرمانی، ناظم‌الاسلام- تاریخ بیداری ایرانیان، ج 5- ص 530
3-      ملک‌زاده، مهدی- تاریخ انقلاب مشروطیت ایران- ج 6- ص1260 تا 1268
 ----------------------------------------------------------------------------------------------------
پی نوشت1: این مقاله در جهت دفاع از اعدام  های انقلابی و امثالهم نیست و بیشتر ناظر به یک روایت تاریخی از صدر مشروطه بوده و البته این واقعیت را هم نمی توان کتمان داشت که کاشت و انتشار نفرت و سیاست سرکوب، می تواند به بازتولید این صحنه ها منجر شود. 

پی نوشت 2: نسخه خلاصه تری از این مقاله را  پیش از این در سایت جرس منتشر نموده ام.

درسی که خاتمی و اصلاح طلبان باید از آمنه بیاموزند

مرداد ۱۵، ۱۳۹۰



رفتار ستودنی آمنه بهرامی این روزها نقل هر مجلسی شده است و به جامعه ای که مدتها درگیر و تاب جلوه هایی از خشونت های متعدد سیاسی و اجتماعی شده بود، اندکی انرژی و حیات بخشیده است. اکنون هر کسی از ظن خود همراه آمنه شده است: یکی از  جنبه های حقوقی قضیه، دیگری از جنبه های اجتماعی آن و بعضی هم از جنبه های سیاسی.  نمونه متاخر آن، پیام جناب آقای خاتمی است که با کلامی شیوا، پس از ستایش رفتار بزگوارانه آمنه، اصحاب قدرت را پند داده است که  انسانیت را شیوه تصمیم سازی و رفتار سیاسی خود نمایند و پرسیده است که: " آیا در عرصه زندگی سیاسی و اجتماعی نیز نمی توان از آمنه آموخت و بحران را با آرامش و تنش را با احترام به یکدیگر و پاس داشت حق و حرمت انسان و دوری از غرور – بخصوص آنان که قدرت بیشتری دارند – سودا کرد؟"

هر چند که پیام اصلی حرکت آمنه کوتاه آمدن از قصاص فردی ظالم بوده است که به او ستمی آشکار نموده و معادل سازی عناصر داستان آمنه  و پیدا نمودن دوگانی برای جایگاهی که حاکمیت کودتایی ایران در آن قرار بگیرد به نحوی که بتوان همچون آقای خاتمی اقتدارگرایان را مخاطب پیام داستان آمنه قرار داد کمی مبهم  و سوال برانگیز است اما اگر از این موضوع بگذریم و صرفا پیام ثانویه این داستان را مورد تاکید قرار دهیم، آنگاه قاعدتا می توان در  تایید لزوم پاسداشت کرامت انسانها در رفتارهای  سیاسی و اجتماعی همگان و بخصوص حاکمیت ستم پیشه ایران به عنوان امری بدیهی با آقای خاتمی همراه شد.

  اما سوالی که ایجاد می شود این است که رفتار آمنه برای آقای خاتمی و اصلاح طلبان چه درسی داشت؟ بیایید یک بار آنچه بر آمنه گذشت را مرور کنیم. نزدیک به هفت سال پیش، فردی که خود را فراتر از قانون و انسانیت تعریف کرده بود، بر حق انتخاب آمنه چشم پوشید و وقتی که رای مخالف آمنه را دید خارج از همه چهارچوب ها بر چهره اش اسید پاشید تا بدین ترتیب حالا که آمنه او را انتخاب نکرده است برای همیشه حق انتخاب را از آمنه سلب نماید. این ظلمی که بر آمنه رفت می توانست او را بشکند اما آمنه ایستاد و تسلیم نشد. او به دنبال حقش بود! او به دنبال مجازات فرد شروری بود که زندگی را برای همه سالهای زندگی اش تیره کرده بود.  آمنه مسیر بسیار  دشواری را تا  ستاندن حق و حقوقش پیمود.  گاه حتی در این بین به جای آنکه از او دفاع شود، فشار اجتماعی و روانی به سمت  سرزنش ضمنی حق طلبی اش پیش می رفت و او را که خواستار قصاص فرد خاطی بود، در تنگنا قرار می داد. آمنه می توانست هفت سال پیش وقتی که خسته شده بود کلامش را در لابلای الفاظ زیبا بپیچد و بگوید: "اگر در این مدت به  فرد اسیدپاش که در زندان بوده، ظلم شده، ایشان به نفع آینده از آن چشم بپوشد و من هم  متقابلا از اینکه  مورد  ظلمی واقع شده ام  و اسید بر چهره ام پاشیده شده و حق انتخابم  سلب گردیده می گذرم تا آن وقت همه به سمت آینده ای بهتر قدم برداریم."  اما او چنین نکرد. ایستاد تا حقش به رسمیت شناخته شود. در پی انتقامجویی نبود و اندیشه اش صلاح و خیر بود اما حاضر هم نبود که حقش را پیش از به رسمیت شناخته شدن واگذار نماید. تازه حتی حالا که حقش به رسمیت شناخته شده،  تنها حاضر شده است مشروط به شرایطی از آن بگذرد. در تعیین این شرایط او به دنبال این است که اولا هزینه ای که بر او تحمیل شده است را از فرد خاطی و حکومتی که این فرد خاطی در آن پرورش یافته است  طلب کند. ثانیا به دنبال شرایطی است که بتواند تضمینی پیدا کند که فرد خاطی دوباره به گونه ای به جامعه برنگردد تا شرارت هایش را از سر بگیرد. او می توانست در همان سالهای نخست بدون اینکه حقش را به رسمیت شناخته باشند، خود را فریب دهد و بدون آنکه امکان دستیابی به حقش را داشته باشد بگوید که لذتی که در بخشش هست در انتقام نیست.  اما در واقع آن روز اگر او را می بخشید، از ضعف و ناتوانی و عدم امکان حصول حقش بود. ولی اکنون و پس از به رسمیت شناخته شدن حقش، او می تواند لذت بخشش را بچشد چرا که امروز نه از سر ضعف، بلکه فقط به خاطر انسانیت بخشیده است. حرکت او آنقدر تاثیرگذار بود که در همه بخش های جامعه تحرک و نشاط ایجاد کرده است. حتی این قابلیت و پتانسیل را ایجاد کرده است که بر بستر اوضاع اجتماعی که رقم خورده، مطالباتی چون برابری حقوق زنان در بحث دیه و مسایل مشابه در سطح عمومی جامعه مطرح شود.

حالا برگردیم به عرصه سیاسی کشور و رفتار آمنه را مقایسه کنیم با رفتار سیاسی که سالهای متمادی به نام اصلاح طلبی تبلیغ و تبیین می شد. اگر به خاطر بیاوریم  درست در روزهای آغازین دولت اصلاحات، بحث برنامه کارناوال عصر عاشورا که با همکاری و هماهنگی نهادهای امنیتی و صدا و سیما برای تخریب خاتمی و حامیانش ساخته شده بود  پس از رسوایی اولیه با تصمیم آقای خاتمی مسکوت گذاشته شد.  دکتر پورنجاتی که خود از چهره های شاخص اصلاح طلبان بود در مصاحبه ای با روزنامه اعتماد درباره مسکوت گذاشتن پرونده کارناوال عصر عاشورا و همچنین پرونده نوارسازان می گوید: "من در آن دوره قائم مقام سازمان صدا و سيما بودم و از بسياري نمايشنامه هاي پس پرده خبر داشتم اما به هر حال آقاي خاتمي آمد و آن پرونده ها را مسکوت گذاشت. البته بعضاً اين ديدگاه هم مطرح بود که آقاي خاتمي حق نداشت از حق خود- که حق جامعه بود- بگذرد اما مشي مداراگونه و اصلاح طلبانه او اينچنين حکم مي کرد." حالا اما باید از آقای پورنجاتی و حتی از خود آقای خاتمی پرسید که آیا مسکوت گذاشتن آن پرونده ها و گذشتن از حق شخصی و حق جامعه، هنوز هم می تواند به نام اصلاح طلبی توجیه شود؟ آیا اگر آن روز رفتار شوم دستگاه پلید تبلیغاتی حکومت برای ساخت برنامه هایی در جهت تخریب مخالفان رسوا شده بود، امروز  دست حکومت برای ساخت برنامه ها و سناریوهایی به مراتب سیاه تر و پلیدتر بسته تر نبود؟ و البته این داستان در سرتاسر روزهای حیات دولت اصلاحات ادامه پیدا کرد و بعدها به لیست این پرونده ها موارد دیگری با ابعادی به مراتب بزرگتر هم افزوده شد، مواردی چون  پرونده کوی دانشگاه، پرونده قتل های زنجیره ای، پرونده تخلفات مکرر انتخاباتی و پرونده فساد های مالی  و ....  حالا مقایسه کنیم رفتار آمنه را با رفتار  سیاسی طیف اصلاح طلبان و باز هم برگردیم به پرسشی که در طلیعه این بحث مطرح کرده بودیم که رفتار آمنه چه درسهایی برای اصلاح طلبان و آقای خاتمی می تواند به همراه داشته باشد؟ 

قطعا روزهای آینده روزهای سخت و دشواری خواهد بود و این درس ها می تواند چراغ راهنمای روزهای سخت آینده جنبش سبز باشد. اگر قرار است مطالبات بخشی از مردم را دنبال کنیم و اگر قرار است هزینه سنگینی که مردم و فعالین سیاسی و اجتماعی در همه سالهای اخیر پرداخت کرده اند را پشتوانه عمل سیاسی خود قرار دهیم، باید به خاطر داشته باشیم که خقوقی که در سالهای گذشته از مردم ضایع شده است باید به شیوه ای احقاق شود که رضایت و اقناع جامعه را به همراه بیاورد نه اینکه به سمتی برویم که جز سرخوردگی مردم و ریزش بدنه همراهان دستاورد دیگری به همراه نداشته باشد. صحبت از انتقام نیست اما بخشش هم آنگونه که دیدیم رسم و رسومی دارد. اگر قرار هم هست که بخششی صورت بگیرد، اولا باید حقوق ضایع شده مردم و فعالین و مبارزان سیاسی به رسمیت شناخته شود، بابت تجاوزهایی که به حقوق مردم شده شفاف سازی شود و بابت آنها از مردم دلجویی و عذرخواهی شود و دوما راهکارها (اگر موجود است!) و تضمین هایی برای زدودن ریشه های ظلم و جنایت در ساختار حکومت پیدا شود و در نهایت و از همه مهمتر اینکه افکار عمومی نسبت به پیگیری این موضوعات قانع شود. روند جاری حکومت به هیچ عنوان سراغی از حرکت به این سمت ندارد و ساختار فعلی حکومت به نحوی است که قدرت مطلقه فراقانونی حاکمان اصولا امکان هر گونه حرکتی برای احقاق حقوق مردم را سلب نموده است و روز به روز بر حجم سرکوب ها و ظلم ها افزوده است. نه تنها هیچ تلاشی در جهت احقاق حقوق تضییع شده مردم صورت نمی گیرد، بلکه بصورت روزافزون بر شمار زندانیان سیاسی و عقیدتی افزوده می شود و حتی احکام صادره قبلی را هم هر گاه که نیاز باشد سنگینتر می کنند. در این شرایط چه جای طرح بحث بخشش است؟ خوب است کمی از آمنه درس بگیریم.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

 پی نوشت1: این مقاله در دفاع از حق قصاص نیست و اگر در جایی از تلاش آمنه برای حصول این حق دفاع ضمنی شده است، به این سبب بوده است که این حق ناچارا به واسطه قوانین کشور به ایشان تعلق می گیرد و از طرف دیگر، حتی اگر در مورد قصاص بتوان مواردی را مورد بحث قرار داد، در مورد  حق طلب مجازات برای کسی که ظلمی به ایشان وارد نموده است نمی توان تشکیک نمود.


پی نوشت 2: این مطلب را پیش از این در خبرنامه گویا منتشر نموده ام. 

پی نوشت 3: کاریکاتوری که در این متن استفاده شده، اثر مانا نیستانی است که در سایت مردمک منتشر شده است.